Phúc lợi động vật là gì? | Tìm hiểu mô hình 5 không và 5 lĩnh vực

Trong những năm gần đây, khái niệm “phúc lợi động vật” ngày càng nhận được sự quan tâm trong các ngành liên quan đến chăn nuôi, nuôi trồng thủy sản, thú y, bảo tồn, sở thú và nghiên cứu khoa học. Đây không chỉ là một yêu cầu đạo đức, mà còn là một yếu tố bắt buộc trong tiêu chuẩn quốc tế về sản xuất, xuất khẩu và bảo tồn bền vững. Bài viết này cung cấp cái nhìn toàn diện về phúc lợi động vật, dựa trên tài liệu chuẩn quốc tế, bao gồm định nghĩa, các mô hình lý thuyết, nhu cầu thiết yếu của động vật, sự khác biệt giữa phúc lợi và sức khỏe động vật, cũng như các chỉ số đánh giá cụ thể.

1. Định nghĩa phúc lợi động vật

Phúc lợi động vật được là cách một động vật phản ứng với các điều kiện mà nó đang sống, bao gồm cả trạng thái cảm xúc và cảm giác thực tế mà cá thể đó trải qua. Đây không chỉ là tình trạng sức khỏe, mà còn là sự thể hiện cảm xúc như vui vẻ, thoải mái, sợ hãi, buồn chán hoặc đau đớn.

Phúc lợi động vật tiếng anh là Animal Welfare

Một động vật được xem là có phúc lợi tốt khi:

• Tránh được hoặc giảm thiểu các trải nghiệm tiêu cực như đói, khát, đau đớn, căng thẳng, cô lập;
• Đồng thời được thúc đẩy các trải nghiệm tích cực như cảm giác thỏa mãn, được tự do lựa chọn, khám phá môi trường, tương tác xã hội, thể hiện hành vi tự nhiên.

Phúc lợi động vật không phải là khái niệm cố định, mà là một trạng thái biến đổi liên tục, phụ thuộc vào cách môi trường, chế độ chăm sóc và hành vi quản lý tác động lên con vật trong suốt cuộc đời của nó.

✍ Xem thêm: Nguyên tắc "4 đúng" trong tiêu chuẩn VietGAP | Có cần thiết phải áp dụng?

2. Mô hình phúc lợi động vật

2.1 Mô hình “5 Không” (Five Freedoms)

Đây là mô hình cổ điển do Hội đồng Phúc lợi Động vật trong Nông nghiệp Vương quốc Anh (FAWC) đưa ra từ năm 1965, tập trung vào việc giảm thiểu các trạng thái tiêu cực:

1. Không bị đói hoặc khát: đảm bảo động vật có nước sạch và chế độ ăn uống đầy đủ.
2. Không bị khó chịu: có môi trường sống phù hợp về nhiệt độ, nơi trú ẩn và khu vực nghỉ ngơi.
3. Không bị đau đớn, bị thương hoặc bệnh tật: có dịch vụ thú y kịp thời, phòng và điều trị bệnh.
4. Không bị ngăn cản hành vi tự nhiên: được cung cấp không gian, điều kiện vật chất và tương tác xã hội phù hợp với đặc điểm sinh học của loài.
5. Không bị sợ hãi và căng thẳng: môi trường ổn định, không gây lo âu và các yếu tố gây tổn thương tinh thần.

Mô hình “5 không” trong phúc lợi động vật

Mô hình này có giá trị nền tảng nhưng thiên về khía cạnh giảm thiểu tiêu cực, chưa đầy đủ để đánh giá các trải nghiệm tích cực mà động vật cần có.

2.2 Mô hình “5 lĩnh vực” (Five Domains Model)

Đây là mô hình hiện đại và được sử dụng phổ biến nhất hiện nay, do David Mellor và cộng sự phát triển. Mô hình chỉ ra bốn lĩnh vực vật chất (dinh dưỡng, môi trường, sức khỏe, hành vi) tác động trực tiếp đến lĩnh vực thứ năm là trạng thái tinh thần.

Bốn lĩnh vực đầu là các điều kiện khách quan có thể kiểm soát được, và lĩnh vực thứ năm là kết quả chủ quan thể hiện qua cảm xúc và hành vi của động vật.

1. Môi trường: nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng, tiếng ồn, không gian sống.
2. Dinh dưỡng: chất lượng thức ăn, nước uống, cách cho ăn.
3. Sức khỏe: tình trạng y tế, khả năng hồi phục, tốc độ tăng trưởng.
4. Hành vi: cơ hội thể hiện các hành vi tự nhiên, xã hội hóa, giải trí, kiểm soát môi trường.
5. Trạng thái tinh thần: cảm giác tích cực như vui vẻ, thư giãn, kiểm soát, và cảm giác tiêu cực như sợ hãi, lo âu, thất vọng, buồn chán.

Mô hình “5 lĩnh vực” trong phúc lợi động vật

Mô hình này cho phép đánh giá phúc lợi động vật toàn diện hơn, không chỉ dừng lại ở việc phòng ngừa đau đớn mà còn hướng đến việc thúc đẩy trạng thái tích cực.

✍ Xem thêm: Cấp chứng nhận VietGAHP chăn nuôi | Hỗ trợ toàn quốc

3. Nhu cầu thiết yếu của động vật

Theo tài liệu Animal Welfare Concepts, để đạt được phúc lợi tốt, người chăm sóc động vật cần đảm bảo đầy đủ năm nhóm nhu cầu cơ bản:

3.1 Nhu cầu dinh dưỡng

• Thức ăn phải đủ số lượng, chất lượng, giàu dinh dưỡng, phù hợp với từng loài và cá thể.
• Nước uống phải sạch, sẵn có.
• Hành vi kiếm ăn phải được duy trì – không nên chỉ cung cấp thức ăn đơn giản mà nên tái tạo hành vi kiếm ăn như trong tự nhiên.

3.2 Nhu cầu về môi trường

• Không gian sống phù hợp với tập tính và sinh học của loài (sống trên cây, dưới nước, đơn độc hay xã hội).
• Môi trường vật lý cần kiểm soát được các yếu tố như ánh sáng, âm thanh, nhiệt độ, độ ẩm.
• Động vật phải có cơ hội lựa chọn và kiểm soát không gian – ví dụ chọn ở ngoài hay trong chuồng.

3.3 Nhu cầu hành vi

• Cho phép động vật thể hiện hành vi tự nhiên như leo trèo, chơi đùa, tắm cát, đào hang, tìm kiếm thức ăn.
• Cung cấp điều kiện để giao tiếp xã hội với đồng loại nếu là loài có tính xã hội.
• Tăng cường môi trường phong phú (enrichment) để tránh nhàm chán và kích thích tinh thần

3.4 Nhu cầu sức khỏe

• Theo dõi sức khỏe định kỳ.
• Can thiệp thú y kịp thời khi có dấu hiệu bất thường.
• Đảm bảo tăng trưởng đúng theo sinh học, tuổi thọ và sinh sản nếu cần thiết.

Động vật cần phải theo dõi sức khoẻ định kỳ

3.5 Nhu cầu tinh thần

• Động vật cần cảm thấy được kiểm soát, có khả năng đưa ra lựa chọn và phản ứng với môi trường.
• Cần tránh cảm giác cô lập, sợ hãi, chán nản kéo dài.
• Cần được trải nghiệm cảm giác tích cực như thỏa mãn, thư giãn và tò mò.

✍ Xem thêm: Chi phí chứng nhận VietGAP | Những yếu tố ảnh hưởng

4. So sánh giữa phúc lợi và sức khỏe động vật

Phúc lợi động vật bao hàm cả sức khỏe động vật, nhưng không đồng nghĩa với nhau. Một con vật khỏe mạnh (không bệnh tật) nhưng bị hạn chế hành vi, sống cô lập hoặc chịu stress kéo dài thì vẫn bị đánh giá là có phúc lợi kém.

✍ Xem thêm:  Chăn nuôi gà theo tiêu chuẩn VietGAP  | Điều kiện cấp chứng nhận

5. Chỉ số phúc lợi động vật

Để đánh giá phúc lợi động vật, cần quan sát các chỉ số thuộc 4 lĩnh vực vật chất:

5.1 Dinh dưỡng

• Chất lượng và độ sạch của thức ăn và nước.
• Lượng ăn uống, sự thay đổi trọng lượng.
• Mức độ hứng thú với thức ăn.

5.2 Môi trường

• Sự phù hợp về ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm, tiếng ồn.
• Không gian chuồng trại có đủ diện tích, có khu trú ẩn, bề mặt mềm mại.
• Có nguy cơ gây thương tích do cơ sở vật chất không phù hợp hay không.

Yêu cầu chuồng trại có đủ diện tích, thoáng mát

5.3 Sức khỏe

• Dấu hiệu đau đớn, thương tích, chấn thương.
• Biến đổi trong hành vi như chậm chạp, lười vận động.
• Tần suất kiểm tra thú y, tốc độ phục hồi sau điều trị.

5.4 Hành vi

• Có thể hiện hành vi tự nhiên không.
• Có các hành vi bất thường như đi lòng vòng, tự cắn, nhai lặp lại, gãi liên tục không.
• Tương tác xã hội phù hợp hay có biểu hiện cô lập, sợ hãi.

Tất cả các chỉ số này nên được đánh giá liên tục, có hệ thống, và được lưu trữ trong hồ sơ cá thể để phát hiện sớm sự thay đổi hoặc sai lệch phúc lợi. Phúc lợi động vật là một khái niệm khoa học và thực tiễn, nhằm đảm bảo rằng mọi loài động vật dưới sự chăm sóc của con người không chỉ tồn tại mà còn được sống khỏe mạnh, an toàn, được tôn trọng và có trải nghiệm sống tích cực.

Việc hiểu và áp dụng các nguyên tắc phúc lợi không chỉ là trách nhiệm đạo đức, mà còn là cơ sở quan trọng để xây dựng hệ thống chăn nuôi, nghiên cứu và bảo tồn hiệu quả, bền vững theo tiêu chuẩn quốc tế. Động vật không thể lên tiếng như con người, nhưng phúc lợi của chúng có thể được đo lường bằng hành vi, cảm xúc và chất lượng cuộc sống mà chúng thể hiện mỗi ngày.